واکاوی جامعه‌شناختی روایات صوفیان در تذکرة الاولیاء عطار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه فرهنگیان. تهران. ایران

10.22059/jsal.2025.368475.666287

چکیده

جامعه شناسی ادبیات، مطالعة علمی محتـوای اثـر ادبـی و ماهیت آن در پیوند با دیگر جنبه‌های زندگی اجتمـاعی اسـت. تذکرةالاولیا یکی از آثار بزرگ نثر فارسی است که روایات صوفیان یا شرح داستان‌هایی از زندگی شخصیت‌های تاریخی مشایخ صوفیه است که می‌تواند بازتابی از گرایش‌های فرهنگی، اجتماعی زمان نویسنده را نشان دهد. دوره‌ای که عطار در آن می‌زیست هرچند دوران شکوفایی علم و ادب نام گرفت اما به سبب عوامل گوناگون ازجمله، کثرت حوادث، درگیری‌ها، فقر، تعصبات مذهبی، حملات پیاپی به نیشابور و فساد سلاطین به یکی از دشوارترین و جانگدازترین دوران تاریخی مبدل شد. با سیر در تذکرة الاولیاء و در روایات مشایخ و تصویری که از آن‌ها ارائه شده است، شرایط سیاسی، افتصادی و اجتماعی زمان عطار مجال ظهور یافته‌اند، درواقع تصویری که او از مشایخ صوفیه ترسیم می‌کند، نقطه مقابل تباهیها و اختناق و فساد حاکم بر اجتماع روزگار عطار است. این پژوهش به شیوۀ کتابخانه‌ای و با روش پژوهش توصیفی - تحلیلی به بررسی این تآثیر می‌پردازد تا به پیام‌ها و پیامدهای این آثار و هم تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آن‌ها بر یکدیگر در فضای اجتماعی آن دوران پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Sociological analysis of the Sufis’ traditions in the Tazkira al-Awliya of Attar

نویسنده [English]

  • Hakime Daneshvar
Farhangian.Tehran. Iran
چکیده [English]

Sociology of literature is the scientific study of the content of literary work and its nature in connection with other aspects of social life . Tazkira al-Awliya is one of the great works of Persian prose which is a description of stories from the lives
of historical personalities of the Sufi’s Sheikhs, which can reflect the cultural and social tendencies of the author's time. The period in which Attar lived, although it was called the flourishing period of science and literature, but due to various factors, such as numerous incidents, conflicts, poverty, religious prejudices, successive attacks on Neishabur, and the corruption of rulers, turned into one of the most difficult and dangerous historical periods. With progressing in the Tazkira al-Awliya and the traditions of Sheikhs and their image that has been represented, the political, economical, and social conditions of the Attar’s time have emerged.In fact, the image that he paints of the Sheikhs of Sufiya is the opposite of the corruption, suffocation and corruption that prevailed in the society of Attar's time.. This research investigates this influence in a library-style manner and with a descriptive-analytical research method in order to address both the messages and consequences of these works as well as their effectiveness and influence on each other in the social media of that era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Attar
  • Tazkira al-Awliya
  • Traditions of the Sufis
  • Sociology of literature
  • social situation
ابوحامد کرمانی، افضل الدین.(1373). سلجوقیان و غز در کرمان. تهران: صفا.
ابونعیم، احمد بن عبدالله‏. (بی‌تا ). حلیه الاولیاء و طبقات الأصفیاء. محقق کمال یوسف حوت. قاهره‏: دار أم القری.                                                                        
احمدی، بابک. (1391). چهار گزارش از تذکرةالاولیا. عطار. تهران: نشر مرکز.
اسکار،پیت .(1374). جامعه شناسی ادبیات. ترجمه مرتضی کتبی. تهران، سمت
بهار، محمد تقی. (1376). سبک شناسی. چاپ نهم. تهران: مجید.
بنداری اصفهانی، فتح ابن علی. (1336). تاریخ سلسلۀ سلجوقی. ترجمۀ محمد حسین جلیلی. تهران: فرهنگ ایران.
پیرنیا، حسن. اقبال آشتیانی، عباس. (1392). تاریخ کامل ایران. تهران: سما.
  ترابی­نژاد، علی­اکبر.(1383). جامعه­شناسی ادبیات فارسی،تبریز: فروزش
جامى، عبد الرحمن بن احمد (بی­تا). نفحات الأنس‏ . مولوى، عبد الحمید. ناسولیسولیام‏ کلکته: مطبعة لیسی.
جوینی، عطا الملک. ( 1367). تاریخ جهانگشا. تصحیح عبدالوهاب قزوینی. چاپ سوم. بامداد: تهران.
  زرقانی، سیدمهدی.(1398).تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی (1) با رویکرد ژانری،تهران: انتشارات فاطمی
  زرین‌کوب، عبدالحسین. (1385). تصوف ایـرانی از منظر تاریخی آن. ترجمۀ مجدالدین کیوانی. چاپ دوم. تهران :سخن.
  ---------------- (1383). «تصوف و عرفان در اسلام» در مجموعۀ مـقالات ‌پژوهـشی تاریخی‌ و فرهنگی‌. تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.
  ----------------(1391). صدای بال سیمرغ: دربارۀ زندگی و اندیشۀ عطار. چاپ ششم. تهران: سخن.
ستوده، هدایت­الله. (1378).جامعه­شناسی درادبیات فارسی. تهران: انتشارات آوای نور.
شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1378). زبور فارسی: نگاهی به زندگی و غزل های عطار. تهران: نقش جهان.
شریفیان،مهدی.(1396). جامعه­شناسی ادبیات صوفیه. چاپ دوم. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
صارمی،سهیلا.(1382).سیمای جامعه در آثار عطار.تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
صفا، ذبیح الله. (1363). تاریخ ادبیات در ایران. ج2. تهران: فردوس.
عطار نیشابوری، فرید الدین. (1393). تذکرةالاولیا. محمد استعلامی. تهران: زوار.
-------------------. (1905 م). تذکرةالاولیا. به تصحیح رینولد الین‏ نیکلسون. لیدن
------------------- .(1374). منطق الطیر، به اهتمام سید صادق گوهرین، تهران : علمی و فرهنگی.
------------------- (1355). خسرونامه. به تصحیح احمد سهیلى خوانسارى تهران: زوار
کیانی، محسن. (1369). تاریخ خانقاه در ایران. تهران : طهوری
گلدمن، لوسین.( 1376). کتاب جامعه، فرهنگ، ادبیات، ترجم محمد جعفر پوینده،تهران، نشر چشمه
لمبتن، آن ک.س .(1382). تداوم و تحول در تـاریخ مـیانه ایـران. ترجمه یعقوب آژند.‌ چ دوم.تهران: نـی.
 مطهرى، مرتضی. (1377). مجموعۀ آثار شهید مطهرى عرفان نظرى و عرفان عملى‏. تهران‏: صدار.
 نفیسی، سعید.( (1384). زندگی نامه عطار. تهران: انتشارات اقبال نیشابوری.
 نیشابوری، ظهیرالدین. (1322). سلجوقنامه. تهران: کلاله خاور.
  تشکر، آذر.( 1397). «همراهی قصه و جامعه؛ بحثی در باب تحلیل جامعه‌شناختی اثر ادبی». جهان کتاب . شماره 355 و 356 . صص 17 تا 20
دانشور، حکیمه. تقوی، محمد.صالحی­نیا، مریم. (1395). «بررسی تطبیقی ابعاد شخصیت ذوالنون در سه تذکره ( طبقات الصوفیه، تذکرة الاولیاء و نفحات الانس)».  سال هشتم. مجلۀ ادبیات عرفانی. شماره 15 صص 93 تا124
سالاری، مصطفی.(1397). «نقد جامعه شناختی سیمای محمود غزنوی در شعر عطار ». کاوشنامۀ زبان و ادب فارسی، سال نوزدهم. شماره 39. صص 247تا 370
فرخ­نیا، رحیم .حیدری، زهرا. (1390) «آستانه­های پیوند و شناخت اجتماعی در منطق الطیر عطار نیشابوری». مجله جامعه شناسی هنر و ادبیات. سال سوم. شماره اول، صص 189 تا 217
مقدسی، مهناز.(1398). «قصّه‌ها بازتاب تفکّر جامعه‌اند (مصاحبه با پروفسور روشن رحمانی و پروفسور اولریش مارزولف) ». مجله : پاژ . شماره 35، صص از 299 تا 327