واکاوی لایه‌های معنایی نماد «شمسه هشت» در بافت اجتماعی و فرهنگی ایران و نمود آن در گرافیک معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

چکیده

بررسی هنر در بافت اجتماعیِ آن، پیشینه‌ای طولانی در مطالعات هنر دارد. یکی از مهم‌ترین شاخه‌های پژوهشِ تاریخیِ هنر که رویکردی جامعه‌شناختی به هنر و هنرمندان دارد، بر تحلیل هنر در متنِ زمینه فرهنگی تأکید می‌ورزد و اروین پانوفسکی، که از سردمداران این رویکرد است، با تعریف آیکونولوژی، روشی برای تحلیل هنرهای تجسمی در بستر اجتماعی آن ارائه داد. در این شیوه، معنای هر عنصرِ بصری در رابطه مستقیم با ریشه‌های فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و غیره، در سه لایه یا سه سطح معنایی (شامل توصیف پیش آیکونوگرافی، تحلیل آیکونوگرافی و تفسیر آیکونولوژی) مورد خوانش قرارگرفته و از شرح به تحلیل و در نهایت، به تفسیر اثر می‌رسد.
در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد آیکونولوژی انجام‌گرفته، نماد «شمسۀ‌هشت»، در بستر اجتماعی و فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. شمسۀ‌هشت از جمله نمادهایی است که از دوران باستان و پیش از اسلام در هنرهای ایرانی قابل مشاهده است، اما پس از اسلام و به‌ویژه در دوران تشیع، استفاده از این نماد از گستردگی بیشتری برخوردارگشته‌است که قابل مقایسه با سایر شمسه‌ها نیست که در تاریخ هنر ایران مورد استفاده قرارگرفته‌اند. این فراوانی، در آثار هنریِ معاصر به‌ویژه گرافیک کاملاً مشهود است. در این پژوهش، دلایلِ ماندگاری این نماد در بستر اجتماع در طول تاریخ تا دوران معاصر و گستردگی استفاده از آن در گرافیک معاصر در سیر تحول‌و‌تطور ‌معناشناختیِ آن بررسی شده و لایه‌های معنایی شمسۀ هشت براساس روش آیکونولوژی اروین پانوفسکی مورد واکاوی قرارگرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the semantic layers of the symbol of "Octagonal Star" in the social and cultural context of Iran contemporary graphic

نویسنده [English]

  • Farzaneh Farshid Nik
Assistant Professor,Research Center for Culture, Arts and Communication,Tehran, Iran
چکیده [English]

The study of art in its social context has a long history in art studies. One of the most important branches of historical art research, which has a sociological approach to art and artists, emphasizes the art analysis in the cultural context. Ervin Panofsky is one of the pioneers of this approach who provided a way to analyze the visual arts in its historical and social context by defining iconology. In this way, the meaning of each visual element is described in direct relation to cultural, social and religious roots, in three layers or three semantic levels (including pre-iconography, iconography and iconology) and finally, interprets the art works.
In this article, which has been done in a descriptive-analytical method with an iconological approach, the symbol of the “Octagonal Star” has been studied in a social and cultural context. The “Octagonal Star” is one of the symbols that can be seen in Iranian arts since ancient times before Islam, repeatedly. After Islam, especially during the Shiite periods, the use of this symbol has become more widespread that is not comparable to other kinds of geometrical stars in the history of Iranian art. This abundance is quite evident in Iranian contemporary art, especially graphics. In this research, the reasons of the popularity of this symbol is studied and analyzed in the context of society throughout history up to the contemporary era based on Ervin Panofsky's iconological method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iconology
  • Octagonal Star
  • Sociology of Art
  • Symbol
  • Graphic
دامز، لوری. )3133 .)روششناسی هنر، ترجمه علی معصومی، تهران: مؤسسه فرهنگی و پژوهشی
نظر.
7 .احمدی، بابک. )3131 .)از نشانه های تصویری تا متن، نشر مرکز، تهران.
1 .اخوانی، سعید. محمودی، فتانه. )3193« ،)واکاوی الیههای معنایی در نگارههای فالنامه نسخه
طهماسبی با رویکرد آیکونولوژی«. نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره 71 ،شماره 1 .صص
.61-13
1 .اردالن، نادر و بختیار، الله. )3119 ،)حس وحدت، ترجمه حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.
1 .انگلیس، دیوید. هاگسون، جان. )3191 ،)جامعهشناسی هنر، شیوههای دیدن. ترجمه جمال محمدی،
تهران: نشر نی.
6 .بلخاری، حسن. )3191« ،)معماری حرم امام رضا)ع( الگوی هنر ایرانی اسالمی« نشریه حرم،
هفتهنامه اطالع رسانی آستان قدس رضوی. تاریخ دسترسی: 71/33/3193:
https://razavi.ir/portal/home/news/
1 .بلخاری، حسن. )3131 ،)مبانیعرفانیهنرومعماری اسالمی)دفتر دوم(، کیمیای خیال، تهران:
پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسالمی.
3 .بورکهارت، تیتوس. )3116 ،)هنر مقدس، اصول و روشها، ترجمه جالل ستاری، تهران: انتشارات
سروش.
9 .پاکباز، رویین. )3139 ،)فرهنگ اصطالحات هنری و اعالم هنرمندان. تهران: فرهنگ معاصر.
31 .پانوفسکی، اروین. )3196 ،)معنادر هنرهای تجسمی»سه مقاله بنیادین از اروین پانوفسکی«، ترجمه
ندا اخوان مقدم، تهران: نشرچشمه.
33 .پهلوان، فهیمه. )3191 ،)درآمدی بر تحلیل عناصر تصویری در آرم، تهران: دانشگاه هنر.
37 .جعفری دهکردی، ناهید. )3196 ،)کنفرانس پژوهشهای معماری و شهرسازی اسالمی و تاریخی
ایران.
31 .جعفری دهکردی، ناهید و قاضیزاده، خشایار. )3191« ،)سالحهایی از نور و فرّ »بررسی موردی
ستارههای هشتضلعی آئینهای در نگارههای شاهنامه صفوی والترز«، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای
تجسمی، دوره 71 ،شماره 7 ،تابستان 3191 .صص 11-11.
31 .جاللکمالی، فتانه. )3136« ،)پژوهشیپیرامون پیشینۀجلوههای بصری نوردر نگارگری«، فصلنامه باغ
نظر، تهران:پژوهشکده نظر، شماره 3.
جامعهشناسی‌هنر‌و‌ادبیات،‌دوره‌21‌،شماره‌اول،‌بهار‌و‌تابستان‌2911
21‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌
31 .حریری، نجال. )3191 ،)اصول و روشهای پژوهش کیفی. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسالمی
واحد علوم تحقیقات.
36 .حسامی، منصوره و احمدی توانا، اکرم )3191« ،)مطالعه تطبیقی نگارگری ایرانی و نظریه شمایل
شناسی اروین پانوفسکی؛ بررسی موردی نگاره پادشاهی جمشید از شاهنامه بایسنقری«. نشریه
مطالعات هنرهای تجسمی، شماره 7 .صص 33-91.
31 .حسینی، وحید. )3139« ،)هنر ایرانی مفهوم رضوی«، روزنامه شهرآرا، سال دوم، شماره 193.
33 .خبرگزاری میزان. )3191« ،)تأثیر حضور امام رضا)ع( بر فرهنگ و هنر ایرانی«.
https://www.mizanonline.com/fa/news/
39 .خدارحمی، محمدفرید. )3131« ،)مطالعۀرمزپردازی در نگارگری سنتی ایران«، پایاننامه کارشناسی
ارشد نقاشی، دانشگاه تربیت مدرس.
71 .رمضانماهی، سمیه. )3191« ،)تجلی برکات وجود امام رضا)ع( در هنر ایرانی- اسالمی«
https://article.tebyan.net
73 .رهبرنیا، زهرا،مهریزی ثانی، سمیه. )3131« ،)راهبردهای تبلیغات در اعالن«، نشریه هنرهای زیبا،
.311-31صص، 11شماره
77 .ریاضی، محمدرضا)3111 ،)فرهنگ مصور اصطالحات هنر ایران، تهران: نشر دانشگاه الزهرا.
71 .ژیران. الکوئه و ل. دالپورت. )3111 ،)اساطیر آشور و بابل، ترجمه ابولقاسم اسماعیل پور، تهران:
انتشارات فکر روز.
71 .ضیمران، محمد. )3131 ،)گذر از جهان اسطوره به فلسفه، تهران: هرمس.
71 .طهوری، نیر. )3133« ،)کاشیهای زرینفام دوره ایلخانان مغول«، کتاب ماه هنر، خرداد و
تیر.صص17-31.
76 .طهوری، نیر. )3131« ،)مقام بهشت در هنرهای سنتی ایران«، فصلنامه خیال، شماره 36 ،تهران:
فرهنگستان هنر.
71 .عابدی، علی. )3131 ،)کارگاه گرافیک، تهران: نشر اختران.
73 .عبدی، ناهید. )3193 ،)درآمدی بر آیکونولوژی،تهران: سخن.
79 .گرابار، اولگ. )3119 ،)شکلگیری هنر اسالمی، ترجمه مهرداد وحدتی، تهران: پژوهشگاه علوم
انسانی و مطالعات فرهنگی.
11 .گروت، لیندا و دیوید وانگ )3139 ،)روشهای تحقیق در معماری. ترجمه علیرضا عینیفر. تهران:
انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
واکاوی‌الیههای‌معنایی‌نماد‌»شمسه‌هشت«‌در‌بافت‌اجتماعی‌و‌...
29‌‌
13 .مختاریان، بهار. )3191« ،)نظریه و روش در تفسیر تصویر« نشریه چیدمان، شماره 31 ،صص 71-
.17
17 .مطهریالهامی، مجتبی. )3131« ،)هنر دینی در آراء بورکهارت«، فصلنامه خیال، شماره 36 ،تهران:
فرهنگستان هنر.
11 .نصری، امیر. )3193« ،)خوانش تصویر از دیدگاه اروین پانوفسکی«، فصلنامه کیمیای هنر، سال اول
.71-1 صص.6 شماره
11 .نصیری، حمید. )3139 ،)طراحی جلد، تاریخ دریافت مطلب:)79/31/3139 )
http://graphic.tizweb.ir/p=9
11 .هوهنهگر، آلفرد، نمادها و نشانهها. )3166.)ترجمه علی صلحجو، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و
ارشاد اسالمی.
16 .هینیک، ناتالی. )3131 ،)جامعهشناسی هنر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران: نشر آگه.
11 .یونگ، کارل.گوستاو. )3111 ،)انسان و سمبولهایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: نشر جام.
1. Baker, geoffry.h. (1992). Design strategies in architecture, New York: van nostrad reinhold
pub.co.
2. Brigstocke, Huge, (2001), the Oxford Companion to Western Art, Oxford: Oxford
University Press.
3. Hasenmueller, Ghristine. (1978), “Panofsky, Iconography and Semiotics”, The Journal of
Aesthetics and Art.
4. Panofsky, Erwin. (1955), Meaning in the Visual Arts, New York: Dobleday Anchor Books.
5. Panofsky, Erwin (1972), Study in Iconology (Humanistic Themes in the Art of the
Renaissance), Colorado: Westview Press.
6. Sebeok, Thomas, (1994), Encyclopedia Dictionary of Semiotics, Berlin, Mouton de Gruyter,
New York.
7. Argan, Giulio Carlo & West, Rebecca (1975), Ideology and Iconology, Critical Inquiry
(University of Chicago), 2(2), pp.297-305.
8. Hasenmueller, Christine (1978), Panofsky, Iconography, and Semiotics Source, The Journal
of Aesthetics and Art Criticism, (36)3, pp.289-301.
9. Holly, Michael Ann. (1984), Panofsky and the Foundations of Art History, Cornell
University Pres