تحلیل حضور هارون‌‌الرشید در ادب فارسی از منظر نقد جامعه‌‌شناختی ادبیات (با تکیه بر نظریة هنری زالامانسکی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین- پیشوا، ایران.

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ورامین- پیشوا، ایران.

10.22059/jsal.2024.361773.666252

چکیده

مقالۀ حاضر به شیوۀ توصیفی- تحلیلی بر اساس نظریۀ جامعه‌شناسی محتواها از «هنری زالامانسکی» نگاشته شده و به بازتاب شخصیت هارون‌الرشید- به عنوان یکی از خلفای برجستۀ دورۀ عباسی-در متون نظم و نثر فارسی پرداخته است. مسالۀ اصلی این پژوهش تحلیل جامعه‌شناختی ِحکایت‌هایی از متون ادب فارسی است که در آن‌ها به هارون‌الرشید پرداخته شده یا او شخصیت اول آن‌ها به شمار می‌رود. پرسش مهم آن است که؛ بر اساس نظریۀ محتواها از هنری زالامانسکی چگونه می‌توان به تاثیر اوضاع اجتماعی و سیاسی بر داستان‌هایی از هارون‌الرشید پرداخت و مهم‌ترین شاخصه‌های آن را برشمرد؟ فرضیه آن است که با توجه به این نظریه تمام آثار ادبی از جمله داستان‌های هارون‌الرشید از اجتماع و سیاست دوران خود تاثیر پذیرفته‌اند و از محتوای آن‌ها می‌توان به این مهم دست یافت. اهمیت این پژوهش به خاطر دورۀ هارون‌الرشید به عنوان روزگار طلایی عباسی و نیز ارزش علمی نظریۀ زالامانسکی در جامعه‌شناسی ادبیات است. با بررسی بعضی داستان‌ها از بیهقی، عطار، نظامی، سعدی و دیگران می‌توان گفت؛ با توجه به واقعیت تاریخی هارون‌الرشید و شخصیت دوگانۀ او که فردی خوش‌گذران، ظالم، جاه‌طلب و البته ادب‌دوست و دانش‌پرور بوده در ناخودآگاه جمعی ایرانیان او باشکوه، باصلابت و مقتدر نقش بسته و در داستان‌ها با همین وجوه چندگانه به تصویر کشیده شده. هم‌چنین گاهی بیم از قدرت حاکمه(حتی پس از هارون) رخصت نمایش واقعیت او را به ادبا نمی‌داده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Analysis of the presence of Harun al-Rashid in Persian literature From the perspective of sociological criticism of literature (based on Henry Zalamansky's theory)

نویسندگان [English]

  • Ehsan Ajvadi Jafari 1
  • Marjan Aliakbarzade zehtab 2
  • Ashraf Chegini 2
1 PhD student, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Varamin-Pishva Branch, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Varamin-Pishva branch, Iran.
چکیده [English]

Abstract
The present article is written in a descriptive-analytical way based on the theory of sociology of contents by "Hanri Zalamanski" and it reflects the character of Haroon al-Rashid - as one of the prominent caliphs of the Abbasid period - in the texts of Persian poetry and prose. The main issue of this research is the sociological analysis of anecdotes from Persian literary texts in which Harun al-Rashid is discussed or she is considered the main character. The important question is that; Based on the content theory of Henry Zalamanski, how can the impact of the social and political situation be addressed on the stories of Harun Al-Rashid and enumerate its most important features? The hypothesis is that according to this theory, all literary works, including the stories of Harun al-Rashid, were influenced by the society and politics of their time, and this can be achieved from their content. The importance of this research is due to the period of Harun al-Rashid as the Abbasid Golden Age and also the scientific value of Zalamanski's theory in the sociology of literature. By examining some stories of Beyhaqi, Attar, Nizami, Saadi and others, we can say; According to the historical reality of Haroun al-Rashid and his dual personality, who was a fun-loving, cruel, ambitious and, of course, literate and knowledgeable person, he is magnificent, solid and powerful in the collective unconscious of Iranians, and he is depicted in the stories with these multiple aspects. Also, sometimes the fear of the ruling power (even after Haroun) did not give permission to show her reality to writers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sociology of literature
  • Henry Zalamanski
  • Harun Al-Rashid
  • Abbasid government
  • Social policy

مراجع

آدورنو، تئودور و ایوتادیه، ژان (1377). درآمدی برجامعه‌شناسی ادبیات. ترجمۀ محمدجعفر پوینده، تهران: چشمه.
ارشاد، فرهنگ (1400). درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات. تهران: دانشگاه پیام نور.
باختین، میخائیل (1381). سودای مکالمه، خنده و آزادی. ترجمة محمدجعفر پوینده، تهران: چشمه.
بهار، ملک‌الشعرا محمدتقی (1394). دیوان اشعار بهار، به کوشش چهرزاد بهار، تهران: توس. 
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین (1388). تاریخ بیهقی، تصحیح محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی، چاپ اول، تهران: سخن.
پناهی سمنانی، محمداحمد (1376). هارون‌الرشید و مروری بر کارنامة امویان وعباسیان. تهران: ندا.
پوینده، محمدجعفر (۱۳۸۱). درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات. تهران: چشمه.
جامی، نورالدین‌ عبدالرحمن (1389). دیوان جامی. تصحیح محمد روشن. تهران: نگاه.
حسین‌بر، نسرین و رضایی، رضا (1398). بررسی تجلی عصر عباسی درکتاب الف لیله‌ و لیله. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. استاد راهنما رضا رضایی. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
خجسته، فرامرز و رنجبر، فروغ (1397). «بررسی نقش هارون‌الرشید و عصر او در شکل‌گیری و روند داستان‌های هارون‌الرشید». فصل‌نامۀ اورمزد. 42، صص 2-6.
خضری، سید احمدرضا (1397). تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه. تهران: سمت.
خیام نیشابوری، عمربن ‌ابراهیم (1379). نوروزنامه. به کوشش علی حصوری. تهران: چشمه.
زالامانسکی، هنری (1377). بررسی محتوا، مرحلة اساسی در جامعه‌شناسی ادبیات معاصر. ترجمة محمدجعفر پوینده. تهران: نقش جهان.
زیدان، جرجی (1363). تاریخ تمدن اسلامی. ترجمۀ علی جواهرکلام. تهران: امیرکبیر.
ساروخانی، باقر ( 1376). دایرۀالمعارف علوم اجتماعی. تهران: کیهان.
ستاری، جلال (1348). مقدمه‌ای بر هزار و یک شب. نشریۀ هنر و مردم. 82، صص 62-72.
سعدی شیرازی، مشرف‌الدین مصلح‌‌‌‌بن‌ عبد‌الله (1388). کلیات سعدی. تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: محمد.
سوئینگ وود، آلن و لارنسون، دیانا  (1399). جامعه‌شناسی ادبیات. ترجمة شاپور بهیان. تهران: سمت.
طسوجی‌ تبریزی، عبدالطیف (1395). هزار و یک شب، تهران: آتیسا.
عبادیان، محمود (1378). تکوین غزل و نقش سعدی: مقدمه‌ای بر مبانی جامعه‌شناختی و زیباشناختی غزل فارسی. تهران: هوش و ابتکار.
عسگری‌ حسنکلو، عسگر و شهبازی، آرزو (1398). «سیر نظریه‌های نقد جامعه‌شناختی ادبیات با تأکید بررویکردهای جامعه‌شناسی خواندن، ساخت‌گرایی تکوینی، مکتب فرانکفورت و روش پی‌یر بوردیو». فصل‌نامۀ مطالعات جامعه‌شناسی. 12 (45)، صص 7 ـ 24.
عطار نیشابوری، فریدالدین (1394). تذکره‌الاولیا. تصحیح رینولد نیکلسون. تهران: اساطیر.
---------(1386). دیوان عطار نیشابوری. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: میلاد.
علی‌اکبرزاده زهتاب، مرجان (1398). «تحلیل جامعه‌شناختی شعر شاملو و ابوماضی بر پایة نظریة زالامانسکی. فصل‌نامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی. 55، صص 95ـ 126.
عنصرالمعالی، کیکاووس بن وشمگیر (1375). قابوس‌نامه. تصحیح غلام‌حسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.
فاضلی، فیروز و کریم‌پور، نسرین (1389). «جامعه‌شناسی ادبیات، شاخه‌ها و روش‌ها». کتاب ماه ادبیات. 45، صص 58ـ  65.
فاضلی، نعمت‌الله (۱۳۷۴). «درآمدی بر جامعه‌شناسی هنر و ادبیات». فصل‌نامة علوم اجتماعی. دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی. ۷ و ۸، صص 107- 133.
فرزاد، عبدالحسین (1376). دربارة نقدادبی. تهران: قطره.
گلدمن، لوسین (1381). جامعه، فرهنگ، ادبیات. ترجمۀ محمدجعفر پوینده. تهران: چشمه.
منصوری، ایوب (1393). «داستان‌های اپیزودگونه در تاریخ بیهقی نگاهی به اپیــزود گونه‌های (ابوالحسن بولانی، ابن سماک و افشین و بودلف) در تاریخ بیهقی». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). 25، صص 289-302.
نراقی‌، احمدبن محمد مهدی‌ (1392). معراج‌السعادة. تصحیح سیدآقا موسوی ‌کلانتری‌. تهران: پیام آزادی.
نظام‌الملک، خواجه ابوعلی حسن (1344). سیاست‌نامه. تصحیح محمد قزوینی. به کوشش مرتضی مدرسی. تهران: زوار.
نظامی گنجه‌ای، ابومحمد الیاس (1389). مخزن‌الاسرار حکیم نظامی گنجه‌ای. تصحیح؛ حسن وحید دستگردی. تهران: قطره.
 
Adorno, Theodore & Yves Thaddier, Jean (1998). An introduction to the sociology of literature. Translated by Mohammad Jaafar Poyandeh, Tehran: Cheshme. [In Persian]
Ali Akbarzadeh Zehtab, Marjan (2018). "Sociological analysis of Shamlou and Abu Maazi's poetry based on Zalamanski's theory. Persian language and literature research quarterly. 55, pp. 126-95. [In Persian]
Asgari Hassanaklou, Asgar & Shahbazi, Arezo (2018). "Course of the theories of sociological criticism of literature with emphasis on the approaches of sociology of reading, constructive constructionism, Frankfurt school and Pierre Bourdieu's method". Sociological Studies Quarterly. 12 (45), pp. 24-7. [In Persian]
Attar Nishaburi, Fariduddin (2007). Diwan Attar Nishaburi. Badi al-Zaman Forozanfar's correction. Tehran: Milad. [In Persian]
------------- (2014). Tazkare al-Olia. Edited by Reynolds Nicholson. Tehran: Asatir. [In Persian]
Bahar, Malik al-Shoara Mohammad Taghi (2014). Divan Poems of Bahar. by Cheharzad Bahar, Tehran: Toos. [In Persian]
-Bakhtin, Mikhail (2011). Concern for conversation, laughter and freedom. Translated by Mohammad Jaafar Poyandeh, Tehran: Cheshme. [In Persian]
Beyhaqi, Abulfazl Muhammad Ebn Hossein (2009). History of Bayhaghi, edited by Mohammad Jaafar Yahaghi and Mehdi Seidi, first edition, Tehran: Sokhan. [In Persian]
Ebadian, Mahmoud (1999). The development of Ghazal and the role of Saadi: an introduction to the sociological and aesthetic foundations of Persian Ghazal. Tehran: Hoosh and Ebtekar. [In Persian]
Ershad, Farhang (2021). An introduction to the sociology of literature. Tehran: Payam Noor University. [In Persian]
Farzad, Abdul Hossein (1997). About literary criticism. Tehran: Ghatre. [In Persian]
Fazeli, Firoz & Karimpour, Nasreen (2009). "Sociology of literature, branches and methods". The book of the month of literature. 45, pp. 58-65. [In Persian]
Fazeli, Nematullah (1995). "Introduction to the sociology of art and literature". Social Sciences Quarterly. Faculty of Social Sciences, Allameh Tabatabai University. 7 and 8, pp. 107-133. [In Persian]
Goldman, Lucien (2008). Society, culture, literature. Translated by Mohammad Jaafar Puyandeh. Tehran: Cheshme. [In Persian]
Hosseinbar, Nasreen & Rezaei, Reza (2010). Examining the manifestation of the Abbasid era in the book One Thousand and One Nights. Master's thesis. Supervisor Reza Rezaei. University of Sistan and Baluchestan. [In Persian]
Jami, Nuruddin Abdurrahman (1389). Diwan Jami Corrected by Mohammad Roshan. Tehran: Negah. [In Persian]
Khayyam Nishaburi, Omar Ibn Ibrahim (2000). Nourooznameh, To the efforts of Ali Hosouri. Tehran: Cheshme. [In Persian]
Khezri, Seyyed Ahmad Reza (2017). History of the Abbasid caliphate from the beginning to the end of Buyids. Tehran: Samt. [In Persian]
Khojaste, Faramarz and Ranjber, Forough (2017). "Investigating the role of Harun al-Rashid and his era in the formation and process of Harun al-Rashid's stories". Ormazd Quarterly. 42, p. 2-6. [In Persian]
Mansouri, Ayoub (2013). "Episode-type stories in Beyhaqi history, a look at the episodic stories (Abul Hasan Bolani, Ibn Samak, Afshin, and Boudolaf) in Beyhaqi history". Stylistics of Persian poetry and prose (Bahar Adab). 25, pp. 289-302. [In Persian]
Naraghi, Ahmad bin Muhammad Mahdi (2012). Me'raj al-Saadeh. Edited by Seyed Agha Mousavi of Kalantari. Tehran: Payam Azadi. [In Persian]
Nezam al-Mulk, Khaje Abu Ali Hasan (1965). Siyasatnameh. Corrected by Mohammad Qazvini. by the efforts of Morteza Modaresi. Tehran: Zavar. [In Persian]
Nezami Ganjeei, Abu Mohammad Elias (2010). Makhzan ol Asrar of Hakim Nezami Ganjeei. correction; Hassan Vahid Dastgerdi. Tehran: Ghatre. [In Persian]
Onsur Al-Maali, Kikavus Ibn Voshamgir (1996). Qaboosnameh Edited by Gholamhossein Yousefi, Tehran: Elmi and Farhangi. [In Persian]
Panahi Semnani, Mohammad Ahmed (1997). Harun al-Rashid and a review of the achievements of the Umayyads and Abbasids. Tehran: Neda. [In Persian]
Poyandeh, Mohammad Jaafar (2008). An introduction to the sociology of literature. Tehran: Cheshme. [In Persian]
Saadi Shirazi, Musharrafuddin Mosleh bin Abdullah (2009). Kolyat Saadi. Edited by Mohammad Ali Foroughi. Tehran: Mohammad. [In Persian]
Sarukhani, Baqir (1997). Encyclopaedia of social sciences. Tehran: Keihan. [In Persian]
Satari, Jalal (1969). An introduction to One Thousand and One Nights. Art and people magazine.82, p. 62-72. [In Persian]
Swingwood, Allen & Laurenson, Diana (2019). Sociology of literature. Translated by Shapur Behian. Tehran: Samt. [In Persian]
Tasoji Tabrizi, Abdul Latif (2015). One Thousand and One Nights, Tehran: Atisa. [In Persian]
Zalamansky, Henry (1998). Content analysis is a basic stage in the sociology of contemporary literature. Translated by Mohammad Jaafar Puyandeh. Tehran: Naqsh Jahan. [In Persian]
Zidan, George (1984). History of Islamic civilization. Translated by Ali Javaherkalam. Tehran: Amir Kabir. [In Persian]
جامعه شناسی هنر و ادبیات
دوره 17، شماره 1
بهار و تابستان 1404
شهریور 1404
صفحه 97-113

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار